Menjelajahi Kekayaan Bahasa Jawa: Contoh Soal dan Kunci Jawaban Kelas 10 Semester 2
Pendahuluan
Bahasa Jawa, sebagai salah satu warisan budaya adiluhung bangsa Indonesia, memegang peranan penting dalam membentuk karakter dan identitas masyarakat Jawa. Di tingkat SMA, khususnya pada kelas 10 semester 2, pembelajaran Bahasa Jawa tidak hanya berfokus pada penguasaan tata bahasa dan kosakata, melainkan juga pendalaman terhadap nilai-nilai luhur, sastra, dan budaya yang terkandung di dalamnya. Materi yang diajarkan pada semester ini biasanya meliputi tembang macapat, aksara Jawa lanjutan, unggah-ungguh basa, pawarta (berita), sesorah (pidato), geguritan (puisi), hingga cerita rakyat atau wayang.
Memahami materi-materi tersebut dengan baik adalah kunci keberhasilan siswa dalam menghadapi ujian akhir semester. Artikel ini bertujuan untuk menyediakan contoh soal yang komprehensif, mencakup berbagai aspek materi Bahasa Jawa kelas 10 semester 2, lengkap dengan kunci jawaban dan penjelasannya. Diharapkan, contoh soal ini dapat menjadi panduan belajar yang efektif bagi siswa, membantu mereka mengukur pemahaman, serta mempersiapkan diri dengan lebih matang.
Materi Pokok Bahasa Jawa Kelas 10 Semester 2

Sebelum masuk ke contoh soal, mari kita telaah kembali beberapa materi pokok yang umumnya diajarkan pada kelas 10 semester 2:
- Tembang Macapat: Fokus pada identifikasi paugeran (guru gatra, guru wilangan, guru lagu) dari beberapa pupuh tembang (misalnya Pangkur, Kinanthi, Sinom) serta pemahaman isi atau piwulang (ajaran moral) yang terkandung di dalamnya.
- Aksara Jawa: Lanjutan dari materi kelas sebelumnya, meliputi penggunaan sandhangan swara, sandhangan panyigeg wanda, pasangan, aksara murda, aksara swara, aksara rekan, dan angka Jawa. Kemampuan menulis dan membaca kalimat panjang dalam aksara Jawa menjadi penting.
- Unggah-ungguh Basa: Pendalaman penggunaan ragam basa (Ngoko, Krama Madya, Krama Alus/Inggil) dalam berbagai konteks komunikasi, termasuk pemahaman tetembungan krama (kosakata krama).
- Pawarta (Berita): Memahami struktur berita (5W+1H), ciri-ciri bahasa berita, dan kemampuan menyusun atau menganalisis berita dalam Bahasa Jawa.
- Sesorah (Pidato): Mengidentifikasi bagian-bagian sesorah (pambuka, isi, panutup), ciri-ciri sesorah yang baik, serta kemampuan menyusun kerangka atau teks sesorah sederhana.
- Geguritan (Puisi Jawa Modern): Pemahaman unsur-unsur geguritan (tema, amanat, diksi, majas), serta kemampuan menginterpretasi isi geguritan.
- Paribasan, Saloka, Bebasan: Memahami makna dan penggunaan peribahasa Jawa dalam konteks kalimat.
- Cerita Rakyat/Wayang: Analisis unsur intrinsik (tokoh, latar, alur, tema, amanat) dan ekstrinsik (nilai budaya, sejarah) dari cerita rakyat atau cuplikan kisah wayang.
Contoh Soal Pilihan Ganda
Petunjuk: Pilihlah jawaban A, B, C, atau D yang paling tepat!
I. Tembang Macapat
-
Gatekna pethikan tembang Pangkur ing ngisor iki!
Sekar Pangkur kang winarna,
Lelabuhan kang kanggo wong aurip,
Ala lan becik punika,
Prayoga kawruhana,
Adat waton puniku dipun kadulu,
Miwah ingkang tata krama,
Den kaesthi siyang dalu.Pethikan tembang Pangkur ing dhuwur duweni guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu sing trep yaiku…
A. 7g, 8i, 11a, 8u, 7a, 12u, 8a
B. 7g, 8a, 11i, 8a, 7u, 12a, 8a
C. 7g, 8a, 11i, 8u, 7a, 12i, 8a
D. 7g, 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a -
Apa piwulang utama kang bisa dijupuk saka pethikan tembang Pangkur ing soal nomer 1?
A. Wong urip kudu tansah golek pangkat.
B. Pentinge ngerti kalakuan ala lan becik, tata krama, lan adat.
C. Manungsa kudu sregep sinau basa Jawa.
D. Aja lali marang leluhur kang wis seda.
II. Aksara Jawa
-
Ukara "Bapak tindak menyang Surabaya" menawa ditulis nganggo aksara Jawa sing bener yaiku…
A. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦚꦁꦱꦸꦫꦧꦪ
B. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦚꦁꦱꦸꦫꦧꦪꦶ
C. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦚꦁꦱꦸꦫꦧꦪꦺ
D. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦚꦁꦱꦸꦫꦧꦪꦸ -
Aksara Jawa ꦲꦺꦴꦩ꧀ꦧꦏ꧀ꦒꦼꦝꦺꦧꦔꦼꦠ꧀ yen diwaca dadi latin yaiku…
A. Ombak gedhe banget
B. Ombak cilik banget
C. Ombak gedhe banget
D. Ombak gedhe tenan
III. Unggah-ungguh Basa
-
Ukara ngoko "Kowe wis mangan durung?" menawa diowahi dadi krama alus sing bener yaiku…
A. Panjenengan sampun dhahar dereng?
B. Sampeyan wis dhahar durung?
C. Kowe wis nedha durung?
D. Panjenengan sampun nedha dereng? -
"Pak Guru…" (teka) "saka rapat ing kecamatan." Tembung krama inggil sing trep kanggo ngisi ceceg-ceceg ing ukara kasebut yaiku…
A. Rawuh
B. Teka
C. Dateng
D. Mantuk
IV. Pawarta (Berita)
-
Ciri-ciri pawarta sing apik yaiku nduweni unsur 5W+1H. Sing kalebu 1H yaiku…
A. Who
B. Where
C. When
D. How -
Apa sing diarani "headline" ing sawijining pawarta?
A. Jeneng wartawan sing nulis berita.
B. Isi berita kang wis diringkes.
C. Irah-irahan (judul) berita.
D. Foto sing ana ing berita.
V. Sesorah (Pidato)
-
Bagian sesorah kang isine ngaturake panuwun marang para rawuh lan nyuwun pangapura menawa ana kaluputan sajrone sesorah diarani…
A. Pambuka
B. Isi
C. Panutup
D. Salam -
Ing ngisor iki kalebu ciri-ciri sesorah sing becik, kajaba…
A. Migunakake basa sing trapsila (sopan).
B. Swara kudu cetha lan ora mbrebet.
C. Isi sesorah kudu padhet lan ora mulur-mulur.
D. Migunakake basa sing dhuwur lan angel dimangerteni.
VI. Geguritan
-
Apa sing diarani "diksi" ing geguritan?
A. Rima utawa purwakanthi sing digunakake.
B. Pilihan tembung sing pas lan endah.
C. Isi utawa amanat geguritan.
D. Struktur baris lan bait. -
Salah sawijining unsur intrinsik geguritan kang ngandharake pesen utawa piwulang kang pengen diwenehake pangripta marang pamaos yaiku…
A. Tema
B. Amanat
C. Diksi
D. Citraan
VII. Paribasan, Saloka, Bebasan
-
"Adigang, adigung, adiguna" kalebu jinise…
A. Paribasan
B. Saloka
C. Bebasan
D. Panyandra -
Apa tegese paribasan "Ana gula ana semut"?
A. Ing ngendi ana barang legi, mesthi ana semut.
B. Wong kang duwe gula mesthi disenengi semut.
C. Ing ngendi ana kabecikan/kasenengan, mesthi akeh wong sing teka.
D. Semut iku seneng marang gula.
VIII. Cerita Rakyat/Wayang
-
Ing cerita Ramayana, sapa asmane garwane Prabu Rama?
A. Dewi Sinta
B. Dewi Kunti
C. Dewi Drupadi
D. Dewi Arimbi -
Nilai moral sing bisa dijupuk saka crita "Malin Kundang" yaiku…
A. Pentinge ngudi kawruh.
B. Kudu bekti marang wong tuwa.
C. Sregep nyambut gawe.
D. Aja gampang percaya wong liya.
Contoh Soal Uraian
Petunjuk: Jawablah pertanyaan-pertanyaan di bawah ini dengan jelas dan lengkap!
-
Tembang Macapat:
Jelaskan apa yang dimaksud dengan guru gatra, guru wilangan, dan guru lagu dalam tembang macapat! Berikan contoh guru lagu untuk pupuh Kinanthi! -
Aksara Jawa:
Tulisen ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa kang bener:
"Rina tuku buku ing toko buku Sinar Jaya." -
Unggah-ungguh Basa:
Gawea ukara pitakon (kalimat tanya) ing basa krama alus sing isine nyuwun pirsa alamat dalem Bapak Kepala Sekolah! -
Sesorah:
Sampeyan diutus ngaturake sesorah ringkes ing adicara perpisahan kelas. Sebutna telu wae bab wigati kang kudu ana ing bagean pambuka sesorah kasebut! -
Geguritan:
Jelaskan perbedaan antara geguritan lawas (tradisional) dan geguritan anyar (modern) dari segi bentuk dan aturan! -
Paribasan, Saloka, Bebasan:
Apa bedane paribasan lan saloka? Wenehana tuladha siji-siji! -
Cerita Rakyat:
Sebutna telu wae nilai-nilai luhur kang bisa dijupuk saka cerita rakyat "Timun Mas"!
Kunci Jawaban Pilihan Ganda
- D. (7g, 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a) – Ini adalah paugeran baku untuk Tembang Pangkur.
- B. Pentinge ngerti kalakuan ala lan becik, tata krama, lan adat. – Tembang Pangkur tersebut menekankan pentingnya memahami adat, tata krama, serta membedakan perbuatan baik dan buruk dalam kehidupan.
- A. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦚꦁꦱꦸꦫꦧꦪ – Penulisan aksara Jawa yang tepat, termasuk penggunaan pasangan dan sandhangan yang benar.
- A. Ombak gedhe banget – Pembacaan aksara Jawa dengan sandhangan taling tarung (o), pepet (e), dan cecak (ng) yang tepat.
- A. Panjenengan sampun dhahar dereng? – Penggunaan kata ganti orang kedua ‘panjenengan’ (krama alus), kata kerja ‘dhahar’ (krama inggil dari makan), dan ‘dereng’ (krama alus dari durung).
- A. Rawuh – ‘Rawuh’ adalah krama inggil dari ‘teka’ (datang), digunakan untuk orang yang dihormati seperti Pak Guru.
- D. How – Unsur 5W+1H terdiri dari What, Who, When, Where, Why, dan How.
- C. Irah-irahan (judul) berita. – Headline adalah judul utama berita.
- C. Panutup – Bagian penutup sesorah berisi permohonan maaf dan ucapan terima kasih.
- D. Migunakake basa sing dhuwur lan angel dimangerteni. – Sesorah yang baik harus menggunakan bahasa yang mudah dipahami pendengar.
- B. Pilihan tembung sing pas lan endah. – Diksi adalah pemilihan kata-kata yang tepat dan indah dalam puisi.
- B. Amanat – Amanat adalah pesan moral atau ajaran yang ingin disampaikan pengarang kepada pembaca.
- A. Paribasan – "Adigang, adigung, adiguna" adalah contoh paribasan yang berarti mengandalkan kekuatan, keluhuran, dan kepandaian yang dimiliki.
- C. Ing ngendi ana kabecikan/kasenengan, mesthi akeh wong sing teka. – Makna paribasan ini adalah di mana ada hal yang menarik atau menguntungkan, di situ banyak orang akan berkumpul.
- A. Dewi Sinta – Dewi Sinta adalah istri Prabu Rama dalam epos Ramayana.
- B. Kudu bekti marang wong tuwa. – Pesan moral utama dari cerita Malin Kundang adalah pentingnya berbakti kepada orang tua dan bahaya durhaka.
Kunci Jawaban Uraian
-
Guru Gatra, Guru Wilangan, lan Guru Lagu:
- Guru Gatra: Cacahe gatra (larik/baris) saben sapada (satu bait) tembang macapat. Tegese, ana pira larik ing saben bait tembang.
- Guru Wilangan: Cacahe wanda (suku kata) saben sagatra. Tegese, ana pira suku kata ing saben larik tembang.
- Guru Lagu: Tibaning swara (vokal terakhir) saben pungkasaning gatra. Tegese, huruf vokal apa yang menjadi akhiran di setiap larik tembang.
- Contoh Guru Lagu Kinanthi: Guru lagu pupuh Kinanthi yaiku u, i, a, i, a, i. (Setiap baris berakhir dengan vokal tersebut secara berurutan).
-
Ukara Aksara Jawa:
ꦫꦶꦤꦠꦸꦏꦸꦧꦸꦏꦸꦲꦶꦁꦠꦺꦴꦏꦺꦴꦧꦸꦏꦸꦱꦶꦤꦂꦗꦪ- Penjelasan: Penggunaan sandhangan wulu (i), suku (u), taling tarung (o), cecak (ng), serta pasangan ka dan ya yang benar. Nama "Sinar Jaya" ditulis sesuai kaidah Aksara Jawa, dengan sandhangan wignyan (h) untuk akhiran -r (meskipun seringkali diabaikan dalam penulisan nama modern), dan sandhangan pepet (e) untuk ‘Ja’.
-
Ukara Krama Alus:
"Nyuwun sewu, Bapak Kepala Sekolah, menapa kula kepareng nyuwun pirsa alamat dalem panjenengan?"- Penjelasan: Menggunakan "Nyuwun sewu" sebagai pembuka yang sopan, "kepareng nyuwun pirsa" (meminta izin bertanya), dan "alamat dalem panjenengan" (alamat rumah Bapak Kepala Sekolah) yang semuanya merupakan krama alus/inggil.
-
Bab Wigati ing Pambuka Sesorah Perpisahan Kelas:
Tiga bab penting dalam pembukaan sesorah perpisahan kelas:- Salam Pambuka: Mengucapkan salam pembuka yang santun sesuai konteks (misalnya: Assalamu’alaikum Wr. Wb. atau Sugeng Enjing/Siyang/Dalu, Bapak/Ibu guru saha para rawuh ingkang kinurmatan).
- Atur Puji Syukur: Mengungkapkan rasa syukur kehadirat Tuhan YME atas rahmat dan karunia-Nya sehingga acara dapat terlaksana.
- Atur Panuwun: Mengucapkan terima kasih kepada pihak-pihak yang telah hadir dan mendukung acara (Bapak/Ibu guru, kepala sekolah, orang tua, teman-teman, dll.).
-
Perbedaan Geguritan Lawas lan Geguritan Anyar:
- Geguritan Lawas (Tradisional):
- Bentuk: Terikat oleh aturan-aturan tertentu (mirip tembang macapat namun lebih longgar), seperti jumlah larik dalam setiap bait, jumlah suku kata (guru wilangan), dan persamaan bunyi di akhir larik (guru lagu/purwakanthi).
- Aturan: Cenderung memiliki rima dan irama yang teratur, seringkali menggunakan bahasa Jawa Kuno atau bahasa Jawa yang puitis dan agak kaku.
- Contoh: Geguritan yang menyerupai parikan atau pantun.
- Geguritan Anyar (Modern):
- Bentuk: Bebas, tidak terikat oleh aturan jumlah larik, suku kata, maupun rima. Penulis memiliki kebebasan penuh dalam menentukan bentuk dan panjang puisi.
- Aturan: Lebih mengutamakan ekspresi pribadi, keindahan diksi (pilihan kata), dan makna yang mendalam. Bahasanya lebih luwes dan seringkali menggunakan bahasa Jawa sehari-hari yang dikemas secara puitis.
- Contoh: Puisi bebas dalam Bahasa Jawa.
- Geguritan Lawas (Tradisional):
-
Bedane Paribasan lan Saloka:
- Paribasan: Ukara utawa unen-unen kang wis gumathok (tetap), nduweni teges entar (kiasan), ora ngemu surasa pepindhan (perumpamaan) nanging ngemu surasa pasemon (sindiran/ibarat). Subjeknya adalah keadaan, sifat, atau perbuatan manusia.
- Tuladha: "Adigang, adigung, adiguna" (ngendelake kekuatan, keluhuran, lan kepinterane dhewe).
- Saloka: Ukara utawa unen-unen kang wis gumathok, nduweni teges entar, lan ngemu surasa pepindhan. Sing dipindhahake (diperumpamakan) yaiku wong utawa sifate wong (orang atau sifat orang) kang disamakan dengan barang atau hewan.
- Tuladha: "Kuthuk nggolek cucuk" (bocah cilik nggolek pangan dewe kaya pitik cilik nggolek cucuk).
- Paribasan: Ukara utawa unen-unen kang wis gumathok (tetap), nduweni teges entar (kiasan), ora ngemu surasa pepindhan (perumpamaan) nanging ngemu surasa pasemon (sindiran/ibarat). Subjeknya adalah keadaan, sifat, atau perbuatan manusia.
-
Nilai-nilai Luhur saka Crita Timun Mas:
Tiga nilai luhur yang dapat diambil dari cerita rakyat "Timun Mas":- Keberanian dan Keteguhan Hati: Timun Mas menunjukkan keberanian luar biasa dalam menghadapi raksasa hijau, serta keteguhan hati untuk berjuang demi kebebasannya.
- Kecerdikan: Timun Mas menggunakan akalnya untuk melarikan diri dari raksasa dengan memanfaatkan biji timun, jarum, garam, dan terasi yang diberikan oleh pertapa. Ini menunjukkan pentingnya berpikir cerdik dalam menghadapi masalah.
- Cinta Kasih Orang Tua: Meskipun bukan orang tua kandung, Mbok Randha menunjukkan kasih sayang yang besar kepada Timun Mas, bahkan rela melepaskannya demi keselamatan putrinya. Ini menggambarkan pengorbanan dan kasih sayang orang tua yang tulus.
Penutup
Memahami dan menguasai Bahasa Jawa adalah investasi berharga dalam melestarikan budaya bangsa. Contoh soal dan kunci jawaban ini diharapkan dapat menjadi salah satu alat bantu yang efektif bagi para siswa kelas 10 dalam mempersiapkan diri menghadapi ujian semester 2. Ingatlah, kunci utama keberhasilan bukan hanya menghafal jawaban, tetapi juga memahami konsep dan nilai-nilai yang terkandung dalam setiap materi.
Teruslah berlatih, rajin membaca teks-teks berbahasa Jawa, dan jangan ragu untuk bertanya kepada guru jika ada kesulitan. Dengan semangat belajar yang tinggi, kekayaan Bahasa Jawa akan semakin mudah dikuasai dan lestari hingga generasi mendatang. Sugeng sinau, lan mugi-mugi sukses!
